KAWRUH BASA Tembung Kawi lan Basa Rinengg

Tembung Kawi

          Ing tanah Jawa, basa kang diarani paling tuwa dhewe yaiku Basa Kawi. Kawi duweni teges pengarang, pujangga, karangan, tembang. Utawa tembung-tembung kang kanggo ana ing kapujanggaan (layang-layang jaman biyen), ora kaprah diengga ing basa padinan. Mulane ing jaman saiki akeh sing padha ora mudheng basa kawi. Basa kawi kena ditegesi basane pujangga ing tulisan layang-layang kuna kang nganti saiki isih ana ing kapustakaan lan museum papan panaliten.

          Kawruh basa kawi ing jaman saiki isih ana, sanadyan wujude utawa anggone nggunakake wis dicampur basa jawa umum. Kayata basa ing pedhalangan, pahargyan manten, tembang utawa sekar macapat, geguritan, lan karya sastra liyane.

          Tuladha sawetara kang isih kerep diprangguli ing padinan, basa kawi kanggo nyebut dina lan pasaran, kayata :

DINA	KAWI	PASARAN	KAWI
Senin	Soma	Pon	Palguna
Selasa	Anggara	Wage	Cemengan
Rebo	Budha	Kliwon	Kasih
Kemis	Respati	Legi	Manis
Jemuah	Sukra	Paing	Jenar
Setu	Tumpak
Ahad	Dite

b. basa Rinengga

          basa Rinengga ora bisa pisah karo basa kawi. Sabab ing basa rinengga akeh kosa-kata (tembung-tembung) kang migunakake basa kawi. rinengga ateges dipacaki, pinajang, dipaesi kang kabeh mau prelune supaya luwih endah, bergas, ngengreng, lan katon ngresepake. mula kuwi basa rinengga bisa ditegesi, basa pajangan, basa pacakan utawa basa bregasan kanggo nggambarake kaendahan lan kawibawaan. basa rinengga mesthi wae ngemu surasa kaendahan, karepe kaendahan basa. basa kang endah ora ateges basa kang angel, sanajan mesthi wae ana akeh kosakata basa endah kang angel disurasa tegese.

Basa rinengga bisa kaperang dadi loro :

1)   Basa rinengga kang digunakake ing pepindhan

Yaiku tetembunngan utawa ukara kang nyebutake apa wae kang dipadhakake “kadya”, “lir”, “pendah”, lsp.

Wujude:

v  Pepindhan kanggo ing paguneman saben dina.

Tuladha:

Renggang gula kumepyur pulut

Kaya banyu karo lenga

v  Pepindhan kanggo ing pedhalangan

Tuladha:

Sireping kang gara-gara, ing bang wetan katon ana wewujudan kang ambegugung kaya gumuk hambegogok kaya tenggok.

Hening sesanti niskala. Dhedhep sidhem perbawaning ratri (hening disertai doa agar jauh dari bencana. Tenang dan dingin suasana malam).

v  Pepindhan kanggo panyandra

Yaiku candrane wong tuwa kahanan. Biasane digunakake kanggo nyandra manten.

Tuladha:

Gumebyar busananing putra penganten kakung, anggagem busana ingkang tinaretes benang sotya, ngagem kuluk kanigara, hangemba busananing nata. Lamun kadulu katon agung, mrabu, miwah mrabawa.

v  Pepindhan kanggo ing sanepa

Tuladha :

Tatune arang kranjang

Ulate bening leri

2)   Basa rinengga ing tembung-tembung kang ateges entar(silihan)

Tuladhane:

Dhuh woting atiku, manik netra ya mung sira nyawaku. Keneng apa sliramu tansah kumanthil saben aku ngedhepake netra. Atiku wis dak patri nyawiji klawan atiku.

Carane ngrengga basa, yaiku

1)   Sarana dikandhakake utawa ditulis nganggo ukara liya kang tetembungane ngemu surasa luwih bergas.

v  Basa lumrah “teluk”, basa rinengga “pasrah bongkokan.”

v  Basa lumrah “sedhela banget”, basa rinengga “sakedheping netra.”

v  Basa lumrah “kekasihku”, basa rinengga “jantung atiku.”

2)   Diganti tetembungan sawetara, umpama prelu dilironi tembung kawi

Tuladha :

v  Tandange kaya bantheng kataton

v  Tatune arang kranjang

v  Swarane gumlegur kaya gludhug